در یک تعریف کلی  ورود هر گونه مواد شیمیایی، ذرات یا مواد بیولوژیکی که باعث آسیب یا ناراحتی برای انسان یا سایر موجودات زنده یا آسیب رساندن به محیط طبیعی اتمفسر می گردد، را آلودگی هوا می گویند. وجود آلودگی که البته ناگزیر نیز می باشد اما به مقدار زیاد آن، نشانه ناکارآمدی در تولید صنعتی است و می‌توان آن را پولی دانست که به شکل ضایعات از دودکش بالا می‌رود، از فاضلاب پایین می‌رود و در کامیون زباله از کارخانه خارج می‌شود و به تولیدکننده ضرر وارد می‌کند.

انواع آلاینده های در صنعت نساجی

آلودگی ها در این صنعت، بطور کلی ناشی از تخلیه مواد و پسماندها و انرژی های نامطلوب در محیط می باشد که این مواد و پسماندها شامل مواردی چون مواد خام تبدیل نشده، برخی محصولات بدون پوشش و برخی از محصولات تولید شده در طول فرآیند های تولید یا فرآوری ها هستند، لازم بذکر است در فرآوری منسوجات، از تعداد زیادی مواد شیمیایی رنگزا، مواد شیمیایی کمکی و غیره استفاده می گردد و عملیات عمده ای که در یک صنعت نساجی معمولی انجام می شود عبارتند از: اندازه گیری، تمیز کردن و شستن، مواد شیمیایی زدن به پارچه نخی که حریر نما شود، سفید کردن یا بلیچینگ، خنثی سازی و بی اثر کردن به لحاظ شیمیایی، رنگرزی، چاپ و سایر فرآیند های تکمیلی جهت نهایی کردن فرایند تولید محصول. صنایع نساجی هر سه نوع ضایعات یعنی پساب های مایع، انتشارات ذرات معلق در هوا و زباله های جامد را تولید می کنند. با این حال، پساب های مایع به دلیل حجم بالای آن و نیز پتانسیل آلودگی آن، بسیار نگران کننده هستند که مقدار و ماهیت ضایعات تولید شده به نوع پارچه در حال پردازش، مواد شیمیایی مورد استفاده، فناوری های به کار گرفته شده و شیوه های عملیاتی بستگی دارد. همچنین اکثر فرآیندهایی که در کارخانه های نساجی انجام می شوند، آلاینده های جوی را تولید می کنند که انتشار گازها به عنوان دومین مشکل بزرگ آلودگی بعد از پساب، برای صنعت نساجی شناخته شده است. حدس و گمان در مورد مقدار و انواع آلاینده های هوا منتشر شده از صنعت نساجی گسترده می باشد. در کارخانه های نساجی، معمولاً از دیگ های بخار، گاز نیتروژن و اکسید گوگرد تولید می شود. سایر منابع مهم انتشار آلاینده های هوا در عملیات نساجی شامل عملیات تکمیل رزین و خشک کردن ، چاپ، رنگرزی، آماده سازی پارچه و تصفیه خانه های فاضلاب است. هیدروکربن‌ها نیز از کوره‌های خشک‌کن و از روغن‌های معدنی در فرایند خشک‌کردن در دمای بالا منتشر می‌شوند. این فرآیندها می توانند فرمالدئید، اسیدها، نرم کننده ها و سایر ترکیبات فرار نیز ساطع کنند. بقایای و تفاله های حاصل از آماده سازی الیاف و فیبرها، گاهی اوقات آلاینده ها را در طی فرآیندهای گرمایشی، منتشر می کنند. حامل ها و حلال ها ممکن است در طول عملیات رنگرزی بسته به نوع فرآیندهای رنگرزی مورد استفاده و عملیات تصفیه خانه فاضلاب، منتشر شوند. حامل‌های مورد استفاده در هر بار از فرآیند رنگرزی شامل رنگ‌های  مختلف و پراکنده، ممکن است در طی مراحل گرمایشی، خشک کردن یا پخت در کوره ، منجر به تبخیر امولسیون‌های شیمیایی آبی، شوند. اسید استیک و فرمالدئید دو آلاینده عمده نگران کننده در منسوجات هستند .

آلاینده های مایع (پساب):

فرایند شستن و تمیز کردن، منجر به ایجاد لجن ناشی از مخازن و مواد شیمیایی صرف شده در فرآیندها، می شود که ممکن است حاوی مواد آلی و فلزات سمی باشد. آلاینده های مهم موجود در پساب ضایعات نساجی معمولاً عبارتند از: رنگ، اکسیژن بیوشیمیایی مورد نیاز (BOD)، اکسیژن شیمیایی مورد نیاز(COD) ، فلزات سنگین سمی، کلر باقیمانده، جامدات محلول و مواد آلی تجزیه ناپذیر که به عنوان مواد نسوز شناخته می شوند. واحدهای نساجی ممکن است دارای امکاناتی باشد مانند سیستم تصفیه آب خام، برج های خنک کننده، آزمایشگاه، کارگاه(ها)، تأسیسات ذخیره سوخت، بخش مسکونی، بلوکهای اداری، سالن غذاخوری و غیره که هر یک فاضلاب شهری و فاضلاب خانگی را تولید می کند.

آلاینده های هوا:

این آلاینده ها شامل گرد و غبار، غبار روغن، بخارات اسیدی، بو و خروجی حاصل از خروجی یا اگزاست های دیگ بخار است. منابع اصلی آلودگی هوا نیز بویلرها، ترمو پک و دیزل ژنراتورها هستند که آلاینده های گازی مانند ذرات معلق (SPM یا suspended particulate matter )، گاز دی اکسید گوگرد، اکسید گاز نیتروژن و غیره را تولید می کنند. مشکل عمده آلودگی هوا در صنعت نساجی در مراحل تکمیلی محصولات رخ می دهد، جایی که فرآیندهای مختلفی برای پوشش دادن پارچه ها به کار گرفته می شود. مواد پوشش دهنده شامل روغن‌های روان‌کننده، نرم‌کننده‌ها، رنگ‌ها و مواد شیمیایی دافع آب ( اساساً ترکیبات آلی (معمولاً هیدروکربنی) مانند روغن‌ها، موم‌ها یا حلال‌ها) هستند و پس از اعمال پوشش‌ها، پارچه‌های روکش‌شده با حرارت دادن در اجاق‌هاو  خشک‌کن‌ها و … پخت می‌شوند که یک نتیجه مکرر عملیات فوق، تبخیر ترکیبات آلی به ترکیبات آلی فرار، معمولاً هیدروکربنی، با وزن مولکولی بالا (VOCs) است. همچنین صنعت نساجی باید با ذرات بزرگتر، عمدتاً پرز، نیز سروکار داشته باشد.

اثرات نامطلوب گرد و غبار بر روی محصولات و سلامتی:

– تشکیل لایه گرد و غبار بر روی هر سطح.

– ذرات ریخته شده بر روی قطعات متحرک ماشین آلات

– ظاهر کثیف محصول

– گرد و غبار پنبه – بیوسینوز (بیماری ریوی).

– گرد و غبار آزبست – سرطان ریه.

 

آلاینده ها را می توان بر اساس ماهیت منابع انتشار آنها طبقه بندی کرد:

 

منابع نقطه ای	منابع غیر نقطه ای (پراکنده)
بویلرها	مبتنی بر حلال
فرها (آون ها)	تصفیه فاضلاب
مخازن ذخیره سازی (تانک ها)	انبارها
	پساب ها و خرده زباله ها

 

اقدامات عمومی جهت کنترل آلاینده ها :

1.     ارتفاع دودکش ها

ارتفاع دودکش ها نباید کمتر از 30 متر باشد و آلاینده ها را در مجاورت موجودات زنده رها کند.

2.     استفاده از فیلترها و جداکننده های گرانشی

بسترهای فلزی از الیاف بافته شده یا متخلخل و متراکم، فیلترهای رولی الیافی یا مت ها با بستر متراکم، فیلترهای کاغذی، فیلترهای پارچه ای برای فیلتر کردن ذرات معلق مانند گرد و غبار، پرز و دود استفاده می شود. همچنین استفاده از جداکننده های گرانشی که فرایند جمع آوری و فیلتر کردن ذرات معلق را از طریق مفاهیم و مکانیسم گرانشی و اینرسی انجام میدهند مانند: اتاقک های ته نشینی، جداکننده های دینامیکی و سیکلون های مرطوب و سیلکون های چند گانه .

3.     سایر  اقدامات برای کاهش و کنترل آلاینده ها

– کاهش انتشار حلال های آلی با تغییر به محصولات مبتنی بر آب.

– استفاده از اسکرابر برای جمع آوری ذرات معلق

– بهینه سازی عملیات دیگ بخار برای کاهش انتشار اکسیدهای نیتروژن و گوگرد.

– پیش غربالگری مواد شیمیایی با استفاده از برگه های اطلاعات ایمنی مواد جهت بررسی اطمینان از سمی نبودن مواد شیمیایی.

– شناسایی منابع آلودگی هوا و اندازه گیری میزان انتشار

– طراحی و ساخت محصولاتی که آلاینده های سمی یا خطرناک هوا تولید نمی کنند.

– اجتناب از انتشار هوای فرار از نشت مواد شیمیایی از طریق بهبود کار.

– نگهداری قطعات

– حفظ در صد رطوبت نسبی RH%

– استفاده از تمیز کننده های پنوماتیک فوقانی

– استفاده از فیلترهای سیکلونی و فیلترهای پارچه ای

-استفاده از رسوب دهنده الکترواستاتیک ، اسکرابر و اکسید کننده ها در یونیت پردازش مرطوب

جمع بندی:

صنعت نساجی یکی از منابع اصلی افزایش آلودگی هوا در سطح جهان به طور عام و یا در کشورهای در حال توسعه به طور خاص است که با توجه به فناوری های کنترل آلودگی هوا که امروزه در دسترس است، میتواند بررسی شود و تا حد ممکن کاهش داده شود و در جداول زیر خلاصه ای از آلاینده های حاصل از فرآیندهای تولید در صنعت نساجی و مشکلاتی که برخی از این آلاینده ها بر سلامتی انسان ایجاد میکنند، آورده شده است.

 

جدول 1: خلاصه ای از ضایعاتی که در طی فرآیندهای تولید منسوجات، بوجود می آید
فرآیند	منبع	آلاینده ها
تولید انرژی	انتشارات از دیگ بخار	ذرات معلق، اکسید نیتروژن، دی اکسید گوگرد
پوشش دهی، خشک کردن، پخت	انتشار از کوره های با دمای بالا	ترکیبات آلی فرار (VOCs)
جابجایی و حمل و نقل به نخ و پارچه	انتشارات ناشی از آماده سازی، بریدن، شانه کردن و تولید پارچه ها	ذرات معلق
سایز و اندازه گیری	انتشار ناشی از استفاده از ترکیب اندازه گیری (صمغ، PVA)	اکسیدهای نیتروژن، اکسید گوگرد، مونوکسید کربن
بلیچینگ و سفید کردن	انتشار ناشی از استفاده از ترکیبات کلر	کلر، دی اکسید کلر
رنگرزی	رنگرزی پراکنده با استفاده از حامل ها: رنگرزی گوگردی رنگرزی آنیلین	حامل ها H2S بخارات آنیلین
چاپ	انتشار ذرات	هیدروکربن ها، آمونیاک
فرایندهای تکمیلی	تکمیل رزین و حرارت دهی پارچه های مصنوعی	فرمالدئید حامل ها ( وزن مولکولی کم) پلیمرها ( روغن های روان کننده)
ذخیره سازی مواد شیمیایی	انتشار از مخازن ذخیره سازی برای اجناس و مواد شیمیایی	ترکیبات آلی فرار (VOCs)
تصفیه فاضلاب	انتشار از مخازن تصفیه	اجزای آلی فرار، انتشارات سمی

جدول 2: تاثیر آلاینده ها بر انسان
آلاینده ها	تاثیر آنها بر انسان	منابع
دی اکسید سولفور	دستگاه تنفسی را تحریک می کند و باعث برونشیت می شود	گاز دودکش بویلر، کارخانه ابریشم مصنوعی و غیره
آلدهید ها	تمام قسمت های دستگاه تنفسی را تحریک می کند	کارخانه پلی استر
ترکیبات کلر دار	باعث تحریک ریه و همچنین سوزش چشم می شود	محفظه های پردازش فرآیندهای تولید
دی اکسید کربن	سلول های بدن را از اکسیژن محروم می کند و با ترکیب CO با هموگلوبین باعث بیهوشی می شود	موتور خانه